AzNews.az analitik-informasiya portalının baş redaktoru Taleh Şahsuvarlı Qarabağın dağlıq hissəsindən məcburi köçkün düşmüş soydaşlarımızın öz yurdlarına dönməsi üçün BMT və RSK qarşısında məsələ qaldırılmasını təklif edib. O, Üçtərəfli Bəyanatın 7-ci maddəsinin yerinə yetirilməməsinin səbəbini sorğulayıb:
“Üçtərəfli Bəyanatın 7-ci maddəsinə əsasən, 5 il ərzində daxili qaçqınlar və məcburi köçkünlər BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının ofisinin nəzarəti altında geri qayıtmalıdırlar. Bəyanatın müddəti bitmək üzrədir, rus sülhməramlıları bu gün sabah çemodanlarını qabqarıb evlərinə dönəcəklər, lakin hələ heç bir azərbaycanlı məcburi köçkün keçmiş Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisinə qayıtmayıb. Bu məsələ həm BMT, həm də Rusiya qarşısında qaldırılmalı və həll olunmalıdır. Şuşanın Malıbəyli, Kosalar, Xanalılar, Qaragav və digər kəndlərini Laçın şəhəri və Zabux qəsəbəsi kimi geri almağın tam zamanıdır. BMT-nin müvafiq komissarlığının nümayəndələrinə Ağdamda prosesə nəzarət etmək üçün ofis də verilə bilər. Keçmiş DQMV ərazisindəki bir çox kəndlər dağıdılmayıb və əsl sakinlərinin mülkiyyəti ermənilər tərəfindən ələ keçirilib. Qısa zamanda məcburi köçkünlərin öz yurdlarına dönməsi, özləri ilə bölgəyə Azərbaycan qanunlarını da daşıması mümkündür. Üstəlik, azərbaycanlıların öz yurdlarına qayıtması ermənilərin re-inteqrasiyası üçün də həlledici amillərdən biridir”.
Mövzu ilə bağlı millət vəkili Naqif Həmzəyev danışıb.
O, Üçtərəfli Bəyanatın bəzi maddələrinin hələ də reallaşmadığını bildirib.
"Bu maddələrdən ən əsası erməni qanunsuz silahlı dəstələrinin Azərbaycan torpaqlarını tərk etməsidir. Daha sonra isə qaçqınların və məcburi köçkünlərin öz dədə-baba torpaqlarına qayıtmaması məsələsidir. Azərbaycan göründüyü kimi, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda quruculuq, abadlıq, yenidənqurma işlərini həyata keçirir”.
Millət vəkili əlavə edib ki, mərhələli şəkildə keçmiş məcburi köçkünlərin öz doğma yurdlarına qayıtmasını təmin edə bilirik. O qeyd edib ki, əgər Azərbaycan torpaqlarında, Xankəndi və onun ətrafındakı ərazilərdə erməni əhali yaşayacaqsa, unutmamalıyıq ki, Ermənistan ərazisində yaşamış və 1988-ci ildə qaçqın statusu ilə Azərbaycana gəlmək məcburiyyətində qalmış əhali də var.
"Onların Qərbi Azərbaycanda öz dədə-baba torpaqlarına qayıtması şərtdir. Mən düşünürəm ki, bu proses paralel şəkildə həyata keçirilməlidir. Qərbi Azərbaycandan olan, vaxtilə Ermənistan vətəndaşı olmuş Azərbaycan əsilli əhalinin də öz kəndlərinə, doğma yurdlarına qayıtmaq hüquqları var. Bəlkə də bu məsələ ilə bağlı proseslər, müzakirələr davam etdirilir. Ancaq nəticə hələ də yoxdur. Ermənistan tərəfi bu məsələyə açıq- aydın, rəsmi bir reaksiya hələ də verməyib. Hesab edirəm ki, biz həm Rusiya tərəfindən, həm beynəlxalq təşkilatlardan bu məsələni tələb etməkdə davam etməliyik”.
N.Həmzəyev üçtərəfli görüşlər zamanı Azərbaycan Prezidenti cənab İlham Əliyevin bu məsələni qaldırdığını vurğulayıb.
“Sonuncu Brüssel görüşündə də yekun bəyanat zamanı biz bu məsələlərin müzakirə olunduğunu bildirdik. Ümid edirik ki, biz ilk mərhələdə Xankəndi və onun ətrafına vaxtilə orada yaşamış azərbaycanlıların geri qayıtmasının şahidi ola biləcəyik. Daha sonra isə məhz Qərbi Azərbaycanda, yəni indiki Ermənistan ərazilərində - Göyçə, Zəngəzur, Basarkeçər, Zəngibasar və digər ərazilərdə vaxtilə yaşamış azərbaycanlılar da öz doğma yurdlarına qayıdacaq. Burada bir məsələni də xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, Qərbi Azərbaycan adlanan həmin ərazilərdə Azərbaycanla şərti sərhəd boyu ərazilərdə demək olar ki, çox kəndlər boşdur və yaxud hərbçilər yaşayır. Ən yaxşı halda 10-a yaxın evdən işıq gəlir. O kəndlər boşdur və oralar öz sakinlərini gözləyir. Biz tezliklə o kəndlərdə evlərin işıqlarının yanmasını arzu edirik. Tezliklə soydaşlarımızın, qaçqın olan qərbi azərbaycanlıların o torpaqlara qayıtmasının da şahidi olmaq istəyirik. Biz ümid edirik ki, rus sülhməramlılarının mandatı baş tutacağı müddətə qədər ilkin olaraq Ermənistanla sülh anlaşması imzalanacaq. Erməni əhalinin təhlükəsizliyini Azərbaycan Silahlı Qüvvələri və Azərbaycan qanunları təmin edəcəkdir. Normallaşma prosesi başlayacaq. Mərhələli şəkildə bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlər öz dədə- baba yurdlarına qayıdacaqlar. Biz regionumuzda sülh və əmin amanlıq şəraitində həyatın, yaşamın davam edəcəyinin şahidi ola biləcəyik”.
Politoloq Turab Rzayev də saytımıza açıqlamasında qaçqınların və məcburi köçkünlərin yurdlarına geri qaytarılması məsələsinin həll edilməli olduğunu vurğulayıb.
“Ancaq burada bir nüans var ki, Üçtərəfli Bəyanatın sadəcə bu maddə yox, bir neçə maddəsi yerinə yetirilməmiş qalır. Birincisi, erməni silahlı birləşmələrinin Qarabağdan tamamilə çıxarılması yerinə yetirilməyib. Biz bilirik ki, orada 18 rus postu nəzərdə tutulsa da, 24 rus postu var. Arada 70-80-ə qədər irili-xırdalı erməni postu var. Halbuki erməni postları orda olmamalıdır. 10 minə qədər professional hərbçinin Qarabağda olması ilə bağlı əlimizdə məlumatlar var. İkinci məsələ sərhədyanı kəndlərlə bağlıdır. Açıq şəkildə daxili sərhəd delimitasiya-demarkasiya məsələsi, yeddi kəndin qaytarılması nəzərdə tutulub. Bu yerinə yetirilməyib. Üçüncü Azərbaycanda Naxçıvana maneəsiz əlaqə məsələsidir. Zəngəzur dəhlizi problemi həllini tapmamış qalır. Dördüncü əsas məsələ isə məcburi köçkünlərin, qaçqınların qaytarılması məsələsidir".
T. Rzayevin sözlərinə görə, indiki halda hətta qarşı tərəf buna razılıq versə də, Azərbaycan prosesi bu şəraitdə həyata keçirə bilməz.
"Çünki onların təhlükəsizlik məsələsi var. Onların təhlükəsizliyinə cavabdeh olmaq üçün Azərbaycanın təhlükəsizlik orqanları, ordusu, polisi həmin bölgədə olmalıdır. Bunun üçün isə inteqrasiya prosesi şərtdir. Məhz ona görə biz inteqrasiya prosesini ortaya atırıq. Proses baş tutarsa, biz həmin qaçqın və məcburi köçkünlərin oraya köçürülməsini həyata keçirə bilərik. Eyni zamanda bu, birgə yaşayışın da təməllərini atardı. Əks halda aydın məsələdir ki, Azərbaycan vətəndaşı, xüsusilə Xocalı soyqırımını törətmiş, separatçı rejim rəhbərliyinin bayrağı altında, onların nəzarətində olan bölgədə yaşamayacaq. Hazırki vəziyyətdə Azərbaycan Ordusunun, polisinin birbaşa bölgədə nəzarət qurması da mümkün görünmür. Ona görə də inteqrasiya məsələsi sürətli şəkildə həll olunmalıdır”.